اما به واقع فعالیت در فضای مجازی، چه تغییراتی در زندگی ایرانیان به وجود آورده است؟ و این تغییرات به بروز چه رفتارهایی خواهد شد؟ در برابر تاثیر شگرف این فضا بر جوانان و نوجوانان ایرانی، چه راهکارهایی اندیشیده شده است و آینده سازان ایران اسلامی در چه فضایی رشد میکنند و تربیت میشوند؟ این موارد تنها بخشی از دغدغههای امروز ما در برابر فضای نامتناهی فضای مجازی است که گرچه ایجادکننده فرصتهای مثبت مختلفی بوده است اما، در صورت نادیده گرفتن تهدیدهای آن بیشک در آینده با مشکلات بزرگی در سبک زندگی و تعامالات اجتماعی جامعه ایرانی خواهیم بود.
حضور در شبکههای اجتماعی بدون آموزش و سواد حداقلی در مباحث رسانه‌ای، زمینهساز ایجاد دوگانگیهای زیادی در برابر نوجوانان و جوانانی شده است که به اقتضای سن خود، بهدنبال شناخت هویت هستند. جوانان در این محیط از آسیبپذیری بیشتری برخوردارند. از آنجا که فضای مجازی در روزگار ما، صحنهای فرهنگی و اجتماعی است که فرد میتواند خود را در موقعیتهای متنوع و نیز نقشها و سبکهای زندگی مختلفی قرار دهد، این خود زمینهای است برای آسیبپذیری شخصیت نوجوان که در نتیجه موجب چند شخصیتی شدن آن خواهد شد.
شکاف بین نسلی
یکی از مسائل مورد توجه در همین زمینه شکاف میان نسلهاست. حضور تکنولوژیهای جدید در خانههای ایرانی موجب شده تا زمانهای حداقلی حضور پدرها و مادرها نیز بدون گفتوگو با فرزندان سپری شود. این خلاء ارتباطی در میان دو نسل، باعث بروز فاصلهای شده که به خاطر وجود عوامل متعدد، روز به روز بیشتر میشود.
از طرفی دیگر برخورد سطحی جوانان با شبکههای اجتماعی موجب شده تا با اکتفا به مقوله اطلاعرسانی و کسب اطلاعات مفید و جدید، احساس مثبت ولی کاذبی را در وجود آنان تقویت میکند. در نگاه اول، مطلع شدن از وقایع و حوادث از سر کنجکاوی، چنان اهمیت مییابد که، ارزش زمان در این بین فراموش میشود و نتیجه ساده آن بینظمی و هدر رفت زمان مفید فعالیت است. اساتید اخلاق عادت به بینظمی و عادت به رفتار منفعلانه را از بدترین عادتها که زمینهساز محرومیتهای فراوان از معنویت و عقلانیت میشود و استعدادهای انسان را نابود میکند، عنوان نمودهاند.
حجم بالای پیامهای تبادل شده در فضای مجازی و سرعت بالای انتقال آن، نه تنها باعث افزایش سطح معلومات و درک افراد نمیشود، بلکه باعث نگاه و توجه سطحی نسبت به موضوعات مختلف خواهد شد. وحید یامین پور در اینباره میگوید: «ما مردمی شدیم که اطلاعاتمان ظاهرا زیاد است اما ادراکمان از معانی پیامهایی که دریافت میکنیم بهشدت پایین است. وقتی با کوتاه شدگی زمان مواجه میشویم زمان دریافت پیامها کوتاه میشود، فرصت هضم پیام از بین میرود، فرصت درک معانی از بین میرود، معانی دیگر در وجود نفوذ نمیکنند.»
دریافت اندیشههای نو، بدون تحلیل
گرچه آزادی بیان و طرح اندیشههای متضاد، از اهداف اولیه و به عنوان فرصتها و نکات مثبت فضای مجازی از آن یاد میشود اما چنانچه اندیشهای بدون هیچ بنیان و اساس معتبری یا مطلبی بدون منبع و ماخذ درست و روشنی منتشر گردد، با توجه به عدم تحلیل و بررسی مخاطب بدون بررسی و تحقیق در مبانی و زوایای پنهان اندیشههای نو ظهور و اطلاعات و پیامهای دریافتی، صرفا به خاطر کثرت و رواج بیحدوحصر آن در فضای مجازی، تحت تاثیر آن قرار میگیرند که این موضوع برای همه مخاطبین به ویژه جوانان مسأله ویژه و با اهمیتی است.
تغییر نوع تعامل انسانها با یکدیگر، سوغات مدرنتیه در عصر ما محسوب میشود و فرهنگهای مختلف و بسیاری از رسم و رسومهای زندگی ایرانی را تغییر داده است. بسیاری از افراد، بیشتر ترجیح میدهند در محیطی آرام و خلوت، از اینترنت استفاده کنند. این خلوت را در تعاملات نوجوانان و جوانان به سادگی میتوان دید اما نکته قابل توجه آن است که خلوت و انزوا به این سبک در طولانی مدت، برخی مشکلات روانی مانند گوشهگیری و در نهایت افسردگی را در پی خواهد داشت و شادابی و نشاط را از این قشر موثر جامعه خواهد گرفت. از اعتیاد مجازی نیز به عنوان یکی دیگر از ثمرات انزوا در دراز مدت میتوان یاد کرد.
نیمی از مردم هنوز عضو تلگرام هستند
امروز فضای مجازی با ظهور شبکه های اجتماعی مجازی رشد وسیعی یافته و برای مردم ایران از اهمیت بسزایی برخوردار است. مطابق یافته های نظرسنجی های مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران در فروردین 1397، 65 درصد مردم ایران اعلام کرده اند که عضو تلگرام هستند. یافته های نظرسنجی دیگری در خرداد امسال نشان می دهد که علی رغم فیلتریگ تلگرام، همچنان 49.4 درصد مردم از این شبکه پیام رسان استفاده می کنند. همچنین در رتبه بعدی اینستاگرام است که 32.2 درصد از پاسخگویان اعلام کرده اند که عضو این شبکه اجتماعی هستند. 24.9 درصد مردم نیز اعلام کرده اند که در شبکه اجتماعی واتس آپ عضویت دارند. از میان پاسخگویان این نظرسنجی 13.8 درصد نیز عضو شبکه پیام رسان سروش هستند.
از آنجا که جوانان با پدیده های جدید بیشتر و بهتر پیوند برقرار می کنند، میزان عضویت جوانان در شبکه های اجتماعی مجازی نیز بیشتر از سایر گروه های سنی است. در سال 1394، حدود 53.5 درصد جوانان 18 تا 29 ساله اعلام کرده اند که عضو شبکه تلگرام هستند. این عدد در سال 1395 به 77.3 درصد رسیده است. در سال 1396 با تغییر چندانی رو به رو نیستیم و 74.5 درصد این گروه سنی اعلام عضویت در تلگرام کرده اند. اما با اعمال فیلتر برای تلگرام میزان عضویت جوانان 18 تا 29 ساله در خرداد 1397 به 69.5 درصد کاهش یافته است. البته مرور میزان عضویت همین گروه سنی در اینستاگرام حاکی از احتمال کوچ بخشی از کاربران تلگرام به اینستاگرام دارد.
نتایج نظرسنجی ها نشان می دهد در سال 1394، فقط 26.4 درصد جوانان 18 تا 29 ساله اعلام کرده اند که عضو اینستاگرام هستند. در سال 1395 این میزان با افزایش رو به رو بود و به 43.7 درصد رسید. در سال 1396 شاهد افت میزان عضویت به 34.7 درصد هستیم که در عین حال با دوران رشد عضویت در تلگرام رو به رو بودیم. با اعمال فیلتر برای تلگرام میزان عضویت جوانان این گروه سنی به 54 درصد در خرداد 1397رسیده است.
شاید بتوان ذیل «رفتارمجازی» مردم ایران در این خصوص از لایه های فردی تا گستره های جمعی بحث و بررسی داشت. به عنوان نمونه در لایه های فردی می توان از عضویت افراد در شبکه های مختلف به عنوان تیپهای شخصیتی نام برد. گو اینکه فضای مجازی از ما شخصیت های خاصی ساخته و ما نیز شخصیت خود را در تداوم پیام رسان های خاصی می بینیم. برخی دارای شخصیت توییتری هستند. آنان کوتاه سخن می گویند و صریح و سریع. پیام های کوتاهی که گاه بسیار تاثیرگذار هستند. اغلب این افراد را سیاستمداران، سیاستگذاران و مدیران تشکیل می دهند.
عده ای دیگر نیز دارای شخصیت اینستاگرامی هستند و تلاش می کنند با زبان تصویر، جهان را معنا و ارائه کنند. عده ای را هم می توان دارای شخصیت تلگرامی دانست که به نسبت دو شبکه اجتماعی پیش گفته بیشتر روحیه مصرف گرا دارند تا تولیدگرا و بسیاری شان اغلب در حال «کپی و پیست» مطالب هستند. حال در این میان باید منتظر بود تا روزی که استفاده از این فضاها در مسیر اصلی و درست و به دور از آسیب های اجتماعی و روحی و روانی برای مردم فرهنگ سازی شود.
